Nhiều năm liền, cà phê được bình ổn giá nhờ có các vùng sản xuất bổ trợ cho nhau. Hạn hán ở Việt Nam sắp làm chấm dứt sự bình ổn đó.
Có vài tin không mấy vui cho tín đồ cà phê thời gian gần đây. Đó là những người trồng cà phê khắp thế giới đang phải đối mặt cùng lúc với thiên tai hạn hán lẫn dịch bệnh. Các nhà buôn bán cà phê lớn trên toàn thế giới đã bắt đầu dự báo sự thâm hụt sản lượng cà phê tại Việt Nam.
Do tình trạng hạn hán kéo dài, có tháng có lượng mưa dưới mức trung bình, Việt Nam dự kiến chỉ đạt sản lượng thấp hơn so với mức trung bình hàng năm trong mùa vụ năm nay. Có khoảng 343,5 nghìn ha lúa vụ đông xuân đã bị thiệt hại tại đồng bằng sông Cửu Long, nơi chịu tác động kép từ tình trạng thiếu nước và xâm nhập mặn, theo AFP.
Việt Nam hiện là nước sản xuất cà phê robusta lớn nhất thế giới. Robusta và arabica là hai loại cà phê thông dụng nhất toàn cầu. Trong khi arabica thường được dùng để chế biến các loại cà phê chất lượng cao như espresso, các nhà sản xuất thường dùng robusta để chế biến cà phê hòa tan. Điển hình là thương hiệu Folgers, chỉ sử dụng robusta hoặc hỗn hợp robusta/arabica trong hầu hết các loại cà phê của hãng.
Giá cả hàng hóa biến động thường xuyên là yếu tố chi phối thị trường cà phê trong nhiều năm, và các nhà sản xuất thường chọn lựa thành phần chính trong hỗn hợp sản phẩm dựa trên giá thành đầu vào. Việc robusta và arabica được trồng tập trung ở các vùng khác nhau trên thế giới giúp mỗi loại cà phê bù đắp giá cho nhau, và giúp cho thị trường tránh khỏi những cú sốc giá cả. Trong khi robusta được trồng nhiều nhất ở khu vực Đông Nam Á và Châu Phi, thì arabica lại được trồng chủ yếu ở Trung và Nam Mỹ.
Tuy nhiên, khi các vùng trồng robusta chính của thế giới (chủ yếu là Việt Nam) đang trải qua đợt khô hạn, thì các nông dân Trung Mỹ và Mexico cũng đang phải vật lộn với dịch bệnh. Trong vòng bốn năm qua, những nông dân vùng này đã chứng kiến sự gia tăng đáng báo động của một loại nấm gây nên bệnh rỉ sắt (coffee rust).
Theo giáo sư Ivette Perfecto thuộc đại học Michigan, loại nấm này có sức tàn phá ghê gớm. "Đó là một vấn đề lớn ở Trung Mỹ, vùng Caribe và cả miền bắc Nam Mỹ", bà nói. "Dịch bệnh này chẳng kém gì hạn hán tại Việt Nam".
Bệnh rỉ sắt không phải là một loại bệnh mới, nhưng gần đây lại bùng phát trên quy mô lớn ở Tây bán cầu. Tác động của nó có thể làm tàn phá mùa màng hàng loạt. Hơn 200 năm trước, khi nó từng bùng phát tại Đông Nam Á, bệnh rỉ sắt đã xóa sổ gần như hoàn toàn ngành sản xuất cà phê khu vực này.
"Đó là lý do vì sao khu vực này giờ đây chỉ trồng cây chè là chủ yếu", Perfecto nói. "Khi phát hiện bệnh này lần đầu ở châu Mỹ, mọi người gần như hoảng sợ và cho rằng đây có lẽ là "ngày tận thế" của ngành cà phê châu Mỹ".
Mặc dù bệnh rỉ sắt đã xuất hiện ở châu Mỹ cách đây 30 năm, nhưng may mắn là sự tàn phá trên diện rộng đã không hề xảy ra. Trong nhiều thập kỷ, rỉ sắt vẫn luôn gây phiền toái cho người nông dân nhưng chưa bao giờ là mối đe dọa của khu vực. Tất cả mọi chuyện bắt đầu thay đổi từ năm 2012 khi một đợt dịch bệnh rỉ sắt bùng phát mạnh mẽ trên các cánh đồng, nhất là ở Mexico. Thảm họa này giờ đây phổ biến đến mức nhiều nông dân cho biết sản lượng của họ đã giảm tới 60%, trong khi một số người đã từ bỏ hoàn toàn cánh đồng của họ.
Chẳng ai biết nguyên nhân đằng sau dịch bệnh này là do đâu. Perfecto lý giải rằng dịch bệnh này xảy ra là do sự kết hợp từ các yếu tố mà người nông dân sử dụng để trồng cây cà phê arabica. Thuốc diệt nấm kém hiệu quả, tình trạng thiếu đa dạng sinh học, và ngay cả việc loại bỏ các loài thiên địch cũng có thể khiến bào tử nấm gây bệnh rỉ sắt có cơ hội phát tán trong không khí.
Nếu không có một loại thuốc diệt nấm hiệu quả, nông dân chỉ có thể dựa vào sự thay đổi của điều kiện thời tiết để cánh đồng của họ có thêm thiên địch (nếu các nhà nghiên cứu có thể tìm được chính xác nguyên nhân lây lan do đâu). Tuy nhiên, để có được kết quả cần phải mất một thời gian dài và nhiều nỗ lực hơn nữa.
Kết quả là, giá cà phê arabica đã tăng cao trong mấy năm qua. "Khi những vấn đề của bệnh rỉ sắt khiến nông dân rời bỏ cây cà phê hoặc trồng giống mới có khả năng kháng bệnh hơn, chúng ta sẽ bắt đầu chứng kiến sự giảm sút sản lượng", bà Perfecto cho biết.
Bây giờ rỉ sắt đã lan rộng, và cần phải có thêm nhiều cá thể thiên địch hơn mới đẩy lùi các loại nấm xâm lấn. Việc chỉ cần đem lại điều kiện trồng trọt mà nông dân có được trước khi dịch bệnh bùng phát là không đủ.
Nói cách khác, việc thoát khỏi thiên tai này phải là một quá trình lâu dài, ngay cả khi nông dân và các nhà nghiên cứu có thể chắc chắn làm thế nào dịch bệnh đã lây lan từ nơi khởi phát.
Đối với nông dân trồng cà phê robusta, chủ yếu ở châu Á và châu Phi, bệnh rỉ sắt chỉ là một vấn nạn nhỏ. Cà phê robusta thường khỏe hơn arabica về một số khía cạnh, bao gồm khả năng kháng bệnh.
Tất cả những điều trên là lý do vì sao tin tức về hạn hán tại Việt Nam lại là tin rất xấu với những người quan tâm đến giá cà phê: có tới hai vùng trồng cà phê thuộc hàng lớn nhất thế giới cùng lúc chứng kiến sự suy giảm sản lượng, dù một bên chỉ là sự sụt giảm nhất thời, còn một bên lại là vấn nạn nhiều năm trời.
Trước mắt, điều này sẽ 'quét sạch' các nông trại cà phê nhỏ lẻ, vốn hoạt động nhờ lợi nhuận hằng năm và sẽ không đủ khả năng tồn tại khi mất đi một nửa sản lượng trong năm. Điều này cũng sẽ làm rung chuyển thị trường hàng hóa toàn cầu.
Giá cà phê đã bắt đầu tăng lên... và đó mới chỉ là phần nổi của tảng băng trôi.
Trường Văn (NCĐT/ Fiscal Times / The Economist)
